Το εορταστικό δωδεκαήμερο από την αρχαιότητα ως σήμερα

Τι σχέση έχει η φωτιά με τη καλή χρονιά;
Πώς οι Αρχαίοι Έλληνες υποδέχονταν το νέο έτος;
Γιατί οι Ρωμαίοι τέτοια εποχή αντάλλασσαν δώρα και έπαιζαν τυχερά παιχνίδια;
Ποια είναι τα Χριστούγεννα του Μίθρα;
Τί αποζητούν τα δαιμόνια και τα πονηρά πνεύματα τις γιορτές;
Ο στολισμός του δένδρου τι συμβολίζει;
Γιατί ο Αι Βασίλης φοράει κόκκινη στολή;

Το λαμπερό δωδεκαήμερο περιλαμβάνει εορτασμούς και δοξασίες που οι ρίζες τους αιώνες τώρα εδρεύουν στις ανθρώπινες καρδιές. Εκεί που η αγάπη για ζωή και ευτυχία παραμένει αιώνια.

Χειμερινό ηλιοστάσιο: Η «πύρινη» δοξασία του ήλιου

Κάποτε οι άνθρωποι όταν αντίκριζαν τον ήλιο αισθάνονταν το δέος των «μεταμορφώσεών» του σαν μια φλογισμένη μετέωρη μπάλα που άλλοτε μεγάλωνε και άλλοτε μίκραινε αλλάζοντας το χρώμα τον ουρανού.
Τα «ακατανόητα» αυτά φαινόμενα -που από τα χιλιάδες χρόνια που πέρασαν μοιάζουν με παράδοξο παραμύθι -δημιούργησαν την ανάγκη στους φοβισμένους όσο και γοητευμένους προγόνους μας να θελήσουν να εξευμενίσουν και να λατρεύσουν τον ήλιο ως πηγή ευημερίας και ζωής.
Και ενώ κατά το θερινό ηλιοστάσιο 21 με 24 Ιουνίου μεγαλώνει η μέρα (χαρακτηριστική στα μέρη μας η δοξασία με τις φωτιές του Αι Γιάννη) στις 21 με 26 Δεκεμβρίου ο ήλιος κάνει τη μικρότερη τροχιά γύρω από τη γη και λιγοστεύει το ημερήσιο φως.
Η αφοσίωση του ανθρώπου στο ευεργετικό ηλιακό φως που κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι περιορισμένο, είχε ως αποτέλεσμα αιώνες τώρα, πολλοί Ευρωπαϊκοί λαοί να ξεχύνονται στην ύπαιθρο και να χορεύουν ή να πηδούν πάνω και γύρω από φωτιές, αφού η φλόγα αναπαριστά τον ήλιο και συντηρεί τη ζωή.

Τέλη Δεκέμβρη ήταν που οι Κέλτες γιόρταζαν τον ετήσιο ηλιακό κύκλο, δηλαδή το τέλος του κελτικού έτους -τη δική τους Πρωτοχρονιά- με το κατρακύλισμα ενός πυρακτωμένου ξύλινου τροχού από κάποιο ύψωμα μέχρι την πεδιάδα ή το ποτάμι. Η παράδοση αυτή επιβίωσε και μετά την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας και διατηρήθηκε μέχρι το 19ο αι. στη Γαλλία στην κοιλάδα του Μοζέλα.

Στις μέρες μας σε κάποιες περιοχές στη Μακεδονία πριν ή ανήμερα των Χριστουγέννων ανάβουν μεγάλες φωτιές και γλεντούν με άφθονο φαγητό και ποτό γύρω από αυτές, ενώ σε άλλα μέρη της Ελλάδας τριγυρνούν στους δρόμους με δαυλούς, κεριά και φανάρια. Το άναμμα του δαυλού θεωρείται γούρι και διατηρείται αναμμένο τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και των Φώτων, αφού σύμφωνα με τη παράδοση «καίει» τους καλικάντζαρους, που έχουν την κακή –όσο και αδιόρθωτη-συνήθεια να ανεβαίνουν από τα έγκατα της γης στον κόσμο των ανθρώπων…

Αλώα και Κατ' Αγρούς Διονύσια: Η ευημερία μιας νέας αρχής

Το δεύτερο μισό του Δεκεμβρίου οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν με άφθονο κρασί τα Κατ' Αγρούς Διονύσια, προς τιμή του θεού Διονύσου, ενός θεού που γεννήθηκε, θανατώθηκε και κομματιάστηκε από τους Τιτάνες, αλλά επέστρεψε στη ζωή με τη βοήθεια της γιαγιάς του της Ρέας. Ήταν τότε που οι αγρότες δεν κατέβαιναν με τα… τρακτέρ αλλά με βαμμένα πρόσωπα ή μασκαρεμένοι και έψελναν τα αποκαλούμενα «φαλλικά άσματα». Πολλές φορές λοιδορούσαν γνωστούς και αγνώστους πάνω από τα κάρα τους (σκώμματα εξ αμάξης). Κάποιες φορές διοργανώνονταν και τα «ασκώλια», όπου πάνω σε ασκιά από δέρματα ζώων αλειμμένα με λάδι, οι νέοι ισορροπούσαν και χόρευαν εξυμνώντας τις χαρές της ζωής.

Τα Αλώα, οι ευχαριστήριες εορτές για την καλή σοδειά προς τη θεά Δήμητρα των Αλωνιών λάμβαναν χώρα τη νύχτα της 26ης Δεκεμβρίου. Γυναίκες γυμνές, κρατώντας τεράστιους ψεύτικους φαλλούς, ξεχύνονταν στους δρόμους και λικνίζονταν προκλητικά ανταλλάσσοντας πειράγματα. Ύστερα παρακάθονταν όλοι σε πλούσια δείπνα με όλα τα προϊόντα της γης και της θάλασσας και δοκίμαζαν το πρώτο κρασί του χρόνου. Οι έντονοι συμβολισμοί όσο αφορά στο τέλος ενός κύκλου, την αναγέννηση και την ευοίωνη αρχή του επόμενου επιβιώνουν ως σήμερα τις συγκεκριμένες ημερομηνίες και προφανώς όχι τυχαία.

Σατουρνάλια: Ο ύμνος στην ισότητα και τη τύχη

Οι Ρωμαίοι από το 217 π.Χ. γιόρταζαν στις 17 Δεκεμβρίου τα Σατουρνάλια, μια γιορτή αφιερωμένη στο θεό της τύχης Σατούρνο. Η γιορτή κρατούσε εφτά μερόνυχτα και υποστήριζε τη γονιμότητα, την ευφορία της γης, την ειρήνη, την ευτυχία και την ισότητα. Κατά τη διάρκεια των εορτασμών σταματούσαν τα σχολεία, τα δικαστήρια, οι πολεμικές επιχειρήσεις και οι άνθρωποι αντάλλασσαν μικρά δώρα. Έπιναν πολύ, χόρευαν ασταμάτητα και φέρονταν ως ίσοι. Έτσι οι αφέντες υπηρετούσαν τους δούλους τους και οι δούλοι ντύνονταν με χλαμύδες και φέρονταν αρχοντικά. Το αν τους ευνοούσε η τύχη επιχειρούσαν να το μάθουν με μαντείες και μαγικές τελετές. Όλοι πάντως επιδίδονταν σε τυχερά παιχνίδια -όπως μονά ζυγά, κορώνα γράμματα κ.α.- ακόμη και οι δούλοι που δεν είχαν αυτό το δικαίωμα τις άλλες ημέρες του χρόνου. Πολλοί Ρωμαίοι έχαναν ή κέρδιζαν ολόκληρες περιουσίες εκείνες τις νύχτες κάτι που συμβαίνει και σήμερα σε σπίτια ή καζίνο τις μέρες των εορτών.

Βρουμάλια: Τα Χριστούγεννα του… Μίθρα

Πράγματι αποτελεί μια πολύ εντυπωσιακή σύμπτωση που στις 25 Δεκεμβρίου οι πιστοί του θεού Μίθρα γιόρταζαν τα Βρουμάλια, δηλαδή τα γενέθλια του αήττητου Ήλιου. Ο Μίθρας συμβόλιζε το φως, που πηγάζει από τον ήλιο.
Εντρυφώντας στις βασικές αρχές του Μιθριδατισμού βρίσκουμε πολλά συγγενικά στοιχεία με τον Χριστιανισμό. Και αυτό γιατί δίδασκε ότι το καλό που εκπροσωπεί το φως θα επικρατήσει στην πάλη με το κακό που αντιπροσωπεύει το σκοτάδι και τότε θα συντελεστεί ανάσταση νεκρών και κρίση όλων των ανθρώπων. Στα κείμενα του Μιθριδατισμού βρίσκουμε τον κατακλυσμό και την κιβωτό, καθώς και την τελετουργία του άρτου και του οίνου. Η θρησκεία αυτή αποτέλεσε τη συνέχεια του περσικού Ζωροαστρισμού και διαδόθηκε ευρέως στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Tελώνια και μοχθηρά πνεύματα: Οι ζαβολιάρηδες «πειρασμοί»

Σε όλη την Δυτική Ευρώπη, υπάρχουν μύθοι για τα κακά τελώνια και πνεύματα, όπως είναι τα Troll, τα Alfe, τα Truten, τα Alben και τα gnomus τα οποία κατά την σκανδιναβική παράδοση έχουν αστεία ή τρομακτική μορφή και υπεράνθρωπη νοημοσύνη. Σύμφωνα με μυθολογία των ευρωπαίων, οι θεοί τα έχουν καταδικάσει να ζουν στη Σβάρτ-λαφα-χάιμ, την υποχθόνια πατρίδα των κακών νάνων απαγορεύοντάς τους να ανέβουν στη γη στη διάρκεια της μέρας διότι θα πέτρωναν. Έτσι «αιχμάλωτα» περνούσαν τον καιρό τους εξερευνώντας τα σωθικά της γης, μαζεύοντας χρυσό, ασήμι και πολύτιμες πέτρες.
Μόνο που τέτοια εποχή τολμούν να κάνουν την εμφάνισή τους ανάμεσα στους ανθρώπους για να προκαλέσουν έριδες, προβλήματα και μπελάδες προκειμένου να αμαυρώσουν το αγαθό πνεύμα των ημερών. Αυτοί οι… εταίροι δεν είναι παρά οι δικοί μας καλικάντζαροι.

Καλικάντζαροι: Η γελοιότητα του πονηρού…

Πρόκειται για δαιμόνια που όλο το χρόνο βρίσκονται στα έγκατα της γης και προσπαθούν να κόψουν το δένδρο που τη στηρίζει. Όταν στο τέλος του έτους το δένδρο είναι έτοιμο να πέσει, τότε ανεβαίνουν στην επιφάνεια για να διασκεδάσουν και όταν επιστρέψουν μετά τα Φώτα, τότε το δένδρο έχει θρέψει και ξαναρχίζουν να το κόβουν από την αρχή. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση είναι μαυριδεροί με κόκκινα μάτια, πόδια τράγου, με χέρια σαν της μαϊμούς και με τριχωτό σώμα ενώ όλοι τους έχουν από κάποιο κουσούρι. Παρότι κακοί και πονηροί δεν μπορούν να βλάψουν τους ανθρώπους διότι μαλώνουν συνεχώς μεταξύ τους. Μπαίνουν στα σπίτια μετά τη δύση του ηλίου από την καπνοδόχο. Τους αρέσουν πολύ τα γλυκίσματα και οι τηγανίτες. Για να τους εμποδίσει κανείς να εισβάλουν, πρέπει να κρεμάσει στην καμινάδα κόκαλο χοίρου ή να έχει αναμμένη φωτιά όλο το δωδεκαήμερο. Πιο αποτελεσματικό είναι το βράδυ στο τζάκι ένα χοντρό αγκαθωτό ξύλο από αχλαδιά ή από αγριοκερασιά, διότι διώχνει τα δαιμόνια. Οι καλικάντζαροι φεύγουν την ημέρα των Θεοφανίων όταν γίνεται ο αγιασμός των υδάτων και ο κόσμος βάζει κοντά στη φωτιά και ένα γουρουνοτσάρουχο, ώστε η μυρωδιά του να τους απομακρύνει. Όσοι έχουμε καλοριφέρ ας… αυτοσχεδιάσουμε!

Από το καραβάκι στο Χριστουγεννιάτικο δένδρο

Μέχρι τις αρχές του Μεσαίωνα στη βόρεια και κεντρική Ευρώπη κατοικούσαν διάφορα φύλα, όπως οι Κέλτες, οι Σάξωνες και οι ¶ριοι. Όταν τον Δεκέμβριο το χιόνι κάλυπτε τα πάντα, παρατήρησαν πως κάποια δένδρα όπως τα έλατα διατηρούσαν το φύλλωμά τους και έτσι τα θεώρησαν σύμβολα της συνέχειας της ζωής και της φύσης. Από τότε συνήθιζαν να κρεμούν στα κλαδιά τους στολίδια και καρπούς ως δείγματα λατρείας προ τη φύση. Ειδικότερα στην σκανδιναβική μυθολογία ο Θεός όλων των άλλων θεών, ο Οντίν και προστάτης του ανέμου, είχε δημιουργήσει το δένδρο του σύμπαντος και της ζωής, την Ιγκντρασίλ που έμενε ανεπηρέαστο στο απέραντο ψύχος, προσφέροντας τροφή και νερό στους ανθρώπους. Ο Οντίν όπως αναφέρεται, την περίοδο του δωδεκαήμερου συνήθιζε με την ακολουθία του να κυνηγά καβάλα στο άλογό του. Όσοι λοιπόν πίστευαν σε αυτόν τέλη Δεκέμβρη άφηναν σιτάρι ή κάποιο δεμάτι χόρτα για το άλογο του θεού. Το Αγριο Κυνήγι, όπως ονομαζόταν, συναντάται και στη μυθολογία των Γερμανών, των ¶γγλων και των Γάλλων, όπου ο Οντίν παρουσιάζεται με άλλα ονόματα.
Η ουσία όμως παραμένει η ίδια. Το χριστουγεννιάτικο δένδρο συμβολίζει την ζωή που επιμένει να κυριαρχεί κόντρα στις αντιξοότητες και τον θάνατο.

Ο ¶γιος Βασίλης ως Santa Claus

Στη Γερμανία και κυρίως στη Θουριγγία, η θεά Μπέρθα, προστάτης της οικιακής βιοτεχνίας, τις νύχτες μεταξύ των Χριστουγέννων και των Φώτων πήγαινε με έλκηθρο από σπίτι σε σπίτι και επιθεωρούσε το γνέσιμο της κάθε νοικοκυράς. Αντάμειβε με δώρα όσες ήταν εργατικές και ικανές, ενώ χαλούσε τη δουλειά των ανίκανων και βιαστικών νοικοκυρών. Την ίδια εποχή και η θεά Φρέια της γονιμότητας έκανε βόλτες στον ουρανό πάνω σε ένα άρμα που το έσερναν αρσενικά ελάφια ή αγριόχοιροι και πρόσφερε δώρα, καρπούς και άνθη. Η Φρέια και η Μπέρθα με την πάροδο των χρόνων «συμπτύχθηκαν»στο πρόσωπο του δυτικού τύπου Αϊ Βασίλη Santa Claus, που έρχεται με έλκηθρο από το βορρά με δώρα για τους ανθρώπους.
Όσο για το κατακόκκινο χρώμα της στολής του δεν προέρχεται από κάποια δοξασία ή σύνοδο της Εκκλησίας. Για την προέλευση του θα πρέπει να γυρίσουμε στο 1931. Τότε η εταιρία αναψυκτικών Coca Cola ανέθεσε σε κάποιο γραφίστα να ντύσει τον Santa Claus στα κόκκινα ώστε να ταιριάζει με το αναψυκτικό της. Η διαφήμιση είχε τόση επιτυχία ώστε μέχρι σήμερα ο αγαπημένος ¶γιος των μικρών και μεγάλων παιδιών να είναι άρρητα δεμένος με το κόκκινο χρώμα

Ραγκουτσάρια: Η διονυσιακές εορτές του ξορκισμού

Σε κάποιες περιοχές όπως στην Καστοριά, το διάστημα 6-8 Ιανουαρίου γιορτάζουν τα Ραγκουτσάρια. Είναι εορταστικές εκδηλώσεις του καρναβαλιού, οι τελευταίες του Δωδεκαήμερου που συμπίπτουν χρονικά με τις γιορτές της διονυσιακής λατρείας. Οι άνθρωποι μεταμφιέζονται σε ζώα -ελάφια, καμήλες, αγελάδες- ή οι άνδρες ντύνονται γυναίκες και το αντίστροφο. Αυτό συμβαίνει γιατί έτσι ξορκίζουν καλύτερα τα κακά πνεύματα, δηλαδή τους καλικάντζαρους ώστε τα χωράφια τους να έχουν πλούσια σοδειά την επόμενη χρονιά. Συνήθως υπάρχουν δυο πρωταγωνιστές: Ο ένας είναι δυνατός, ωραίος, με ρόπαλο στο χέρι και ο άλλος είναι ρακένδυτος, κατάμαυρα βαμμένος, με ένα γουδοχέρι ανάμεσα στα σκέλια του -σύμβολο του ανδρικού οργάνου- και κουδούνια κρεμασμένα στο λαιμό του. Πλαισιώνονται από φουστανελάδες, γριές, τσιγγάνες, κλπ.
Οι μεταμφιεσμένοι περιέρχονται στα σπίτια και ζητούν πιεστικά κάποιο φίλεμα από τις νοικοκυρές διότι συμβάλλουν στην απομάκρυνση των κακών πνευμάτων. ¶λλωστε η ονομασία Ραγκουτσάρια είναι πιθανόν να προέρχεται από το λατινικό Rogatores = ζητιάνοι, που ταιριάζει απόλυτα με την ιδιότητα των μεταμφιεσμένων. Το έθιμο απαντάται σε παραλλαγές σε πολλές περιοχές της χώρας (και παλαιότερα του Πόντου) με άλλα ονόματα, όπως π.χ. Μωμόεροι.