Εγώ είμαι ο Βασιλιάς-Ήλιος των Λευκών. Βρίσκομαι περιστοιχισμένος από τον πιστό μου στρατό που προσφέρει προστασία και σιγουριά ενώ μπροστά μου απλώνεται όλο το πεδίο δράσης χωρισμένο σε 64 ασπρόμαυρα τετράγωνα. Στ’ αριστερά μου στέκεται περήφανη και πάνοπλη η Βασίλισσα-Σελήνη, έτοιμη να αναλάβει τις πιο δύσκολες αποστολές για το χατίρι μου. Νοιώθω πράγματι μεγάλη σιγουριά όσο την έχω στο πλευρό μου αφού χωρίς αυτήν θα ήμουν ιδιαίτερα ευάλωτος. Μ’ αρέσει να σκέφτομαι ότι πρόκειται για το θηλυκό alter ego μου, μια άλλη προσωπικότητα που με συμπληρώνει αρμονικά.
- Και να δίνει τις μάχες που εσύ δεν μπορείς να δώσεις.
Η φωνή ακούστηκε από τα δεξιά μου όπου βρίσκεται ο Αξιωματικός–Ερμής. Γρήγορος στη σκέψη και στις κινήσεις του αλλά συχνά ενοχλητικός. Πιστεύει ότι έχει κάποιου είδους ασυλία ή αυτονομία από τις διαταγές μου. Συχνά έχω την αίσθηση ότι μπαίνει μέσα στο μυαλό μου και διαβάζει τις σκέψεις μου. Αυτό με φοβίζει και νομίζω ότι θα πρέπει να τον βάλω στη θέση του.
- Την αφοσίωσή της την έχω κερδίσει με την αξία μου. Αλλά εσύ που να ξέρεις τι θα πει αφοσίωση;
Ο τόνος της φωνής μου ακούστηκε πιο αυστηρός απ’ όσο θα ήθελα. Κατά βάθος είναι κι αυτός ένας ακόμα πιστός στρατιώτης. Βέβαια οι κακές γλώσσες λένε ότι πάντα βρίσκει τον τρόπο να με επηρεάζει έτσι ώστε ό,τι φαίνεται σαν δικές μου αποφάσεις να είναι στην πραγματικότητα δικές του ιδέες. Γι’ αυτό καλύτερα να κρατάω τις αποστάσεις αν και δεν μπορώ να μην παραδεχτώ τις ικανότητές του. Η αλήθεια είναι ότι τον θαυμάζω και αυτός το έχει καταλάβει και το εκμεταλλεύεται. Είναι ταυτόχρονα σταθερός αφού δεν αλλάζει ποτέ χρώμα αλλά και ιδιαίτερα ευκίνητος αφού κινείται πάντα διαγώνια από την μια άκρη μέχρι την άλλη ανακατεύοντας τις γραμμές του εχθρού. Δεν έχουν άδικο που τον λένε τρελό. (1)
Έλα να παίξουμε,
Θα σου χαρίσω τη βασίλισσα μου.
Ήταν για μένα μια φορά η αγαπημένη.
Τώρα δεν έχω πια αγαπημένη.
Θα σου χαρίσω τους πύργους μου.
Τώρα πια δεν μπορώ τους φίλους μου
έχουν πεθάνει καιρό πριν από μένα.
Κι ο βασιλιάς αυτός δεν ήτανε ποτέ δικός μου.
Κι ύστερα τόσους στρατιώτες τι τους θέλω;
Τραβάνε μπρος, τυφλοί, χωρίς καν όνειρα.
Όλα, και τ' άλογα μου θα σ' τα δώσω.
Μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω.
Που ξέρει μόνο σ' ένα χρώμα να πηγαίνει
δρασκελώντας τη μια άκρη ως την άλλη
γελώντας μπρος στις τόσους πανοπλίες σου
μπαίνοντας μέσα στις γραμμές σου ξαφνικά
αναστατώνοντας τις στέρεες παρατάξεις.
Κι αυτή δεν έχει τέλος η παρτίδα.
Μανώλης Αναγνωστάκης, Το σκάκι.
Ώρες – ώρες πιστεύω ότι η Βασίλισσα-Σελήνη και ο Αξιωματικός–Ερμής είναι όλος ο κόσμος μου. Όλα όσα χρειάζομαι. Τα υπόλοιπα μου φαίνονται ενδιαφέροντα μεν αλλά μακρινά και δυσκολονόητα. Πέρα από τον Αξιωματικό-Ερμή στέκεται το Άλογο- Αφροδίτη. Δεν ξέρει τι θα πει ευθεία κίνηση. Δεν μπορεί να πάει ούτε οριζόντια, ούτε κάθετα, ούτε διαγώνια. Επίσης, δεν μπορεί να μείνει σ’ ένα χρώμα. Αν βρεθεί σε λευκό τετράγωνο στο επόμενο άλμα του θα πάει σε μαύρο και το αντίθετο. Το πεδίο δράσης του δεν είναι μεγάλο, ωστόσο δύσκολα μπορείς να προβλέψεις προς τα που θα κατευθυνθεί. Δεν το κρύβω ότι η αναπάντεχη κίνησή του είναι συχνά γοητευτική αλλά δεν μου εμπνέει καμία εμπιστοσύνη.
Αυτός που σίγουρα εμπνέει εμπιστοσύνη είναι ο Πύργος–Άρης. Βρίσκεται στην άκρη της παράταξης καλύπτοντας τα όρια του πεδίου της μάχης. Πραγματικός εξολοθρευτής όταν χρειαστεί να επέμβει. Αν και όταν χρειάζεται μια τέτοια επέμβαση είναι ένα σημάδι ότι τα πράγματα δεν εξελίσσονται καλά. Θέλω να τον νοιώθω κοντά μου και γι΄ αυτό δύσκολα τον αφήνω να απομακρυνθεί. Ειδικά στην αρχή της μάχης μένει πάντα στην τελευταία γραμμή. Δεν είμαι σίγουρος ότι του αρέσει αλλά ευτυχώς εγώ αποφασίζω γι’ αυτόν αφού ο ίδιος δεν έχει το μυαλό να σκεφτεί ποια είναι η καλύτερη κίνηση.
Και από την άλλη πλευρά όμως υπάρχει ο Αξιωματικός-Ουρανός, το Άλογο-Ποσειδώνας και ο Πύργος-Πλούτωνας. Έχουν τις ίδιες κινήσεις και παρόμοια συμπεριφορά με τους αντίστοιχους κοντινούς μου αλλά αυτοί είναι πραγματικά απομακρυσμένοι. Χαίρομαι που τους έχω στο στρατό μου, που υπακούουν στις διαταγές μου αλλά νοιώθω να έχουν πολύ χαλαρή σχέση μαζί μου. Βέβαια το καλό είναι πως κάθε φορά που θέλω να βγω από το καβούκι μου, ξέρω πως μπορώ να τους εμπιστευτώ. Αυτή άλλωστε είναι η στρατηγική που συνήθως χρησιμοποιώ σε κάθε καινούργια εκστρατεία: Στέλνω μπροστά τον Αξιωματικό-Ουρανό και το Άλογο-Ποσειδώνα να μετρήσουν τις δυνατότητες του αντιπάλου. Τον Πύργο-Πλούτωνα τον κρατάω πίσω για να επέμβει όταν χρειαστεί και να καθαρίσει το τοπίο.
Παρατεταγμένη μπροστά μας είναι μια σειρά από οχτώ ταπεινά πιονάκια. Δεν είναι μόνο μικρά σε μέγεθος αλλά και λειψά σε δυνατότητες. Μπορούν να προχωρήσουν μόνο μπροστά, ένα βήμα την φορά, και μόνο αν συναντηθούν με κάποιον αντίπαλο στη διπλανή γραμμή μπορούν να περάσουν στο τετράγωνό του εξουδετερώνοντας τον. Αν κάποιος τους κλείσει το δρόμο μπαίνοντας στη γραμμή τους, θα πρέπει να περιμένουν υπομονετικά να φύγει από εκεί για να συνεχίσουν τη μονότονη πορεία τους. Είναι τόσο ανίσχυρα που έχω την εντύπωση ότι θα εξολοθρεύονταν από την αρχή της μάχης αλλά συνήθως δεν αξίζει τον κόπο να ασχοληθείς μαζί τους. Είναι οι πιο ταπεινοί και υπάκουοι υπήκοοι μου. Συχνά όμως αναρωτιέμαι για τον λόγο της ύπαρξής τους.
- Προφανώς δεν έχεις καταλάβει το τείχος προστασίας που σχηματίζουν μπροστά μας με τα σώματά τους. Χωρίς αυτό θα ήμασταν γυμνοί και εκτεθειμένοι. Αλλά έχεις ποτέ σκεφτεί ότι το κάθε ένα από τα πιονάκια αυτά μπορεί να κρύβει μέσα του ένα δικό του κόσμο με το δικό του Βασιλιά-Ήλιο, τη δική του Βασίλισσα-Σελήνη και που να δίνει τις δικές του μάχες.
Καιρό είχα να ακούσω την ενοχλητική φωνή στα δεξιά μου. Τι προσπαθεί τώρα να μου πει;
- Αυτό που ονομάζεις τείχος προστασίας εγώ το λεω εμπόδιο που πρέπει να προσπεράσω για να φτάσω τον αντίπαλο. Αν δεν φύγουν αυτοί από μπροστά μας μπορείς εσύ να κινηθείς; Προφανώς έχουμε διαφορετική οπτική, γι’ αυτό εγώ είμαι βασιλιάς και εσύ αξιωματικός. Κι ούτε καταλαβαίνω τι εννοείς με το δικό του Βασιλιά- Ήλιο.
- Ακριβώς για τη διαφορετική οπτική μιλάω. Εμείς βλέπουμε ένα πεδίο μάχης με 64 τετράγωνα, το κάθε πιονάκι βλέπει μια γραμμή στην οποία βαδίζει σαν τη χελώνα. (πάντως όχι πιο αργά απ’ ότι κινείσαι εσύ). Αυτή η γραμμή είναι ο κόσμος του και εκεί δίνει τις μάχες του. Είναι ταπεινοί άνθρωποι και εμείς είμαστε οι παντοδύναμοι θεοί τους. Αλλά ποιος σου είπε ότι η δική μας οπτική είναι ολοκληρωμένη; Μήπως όλος ο στρατός σου δεν είναι παρά ένα ταπεινό πιονάκι σε κάποιον ανώτερο στρατό που δεν μπορούμε ακόμα να δούμε; Και ολόκληρη η μάχη στα 64 τετράγωνα μήπως είναι μόνο ένα βήμα στις κινήσεις μιας ανώτερης σκακιέρας;
- Ο κόσμος μου είναι μέχρις εκεί που απλώνεται η ματιά μου. Και ο στρατός μου είναι όσοι υπακούουν στις διαταγές μου. Αυτό μου αρκεί, τα υπόλοιπα είναι για τους φιλοσόφους. Καλύτερα πέστα στα ίδια τα πιονάκια για να τα εμψυχώσεις και να τους δώσεις κουράγιο. Το χρειάζονται για να αντέξουν μια τόσο πεζή ζωή. Πρέπει να έχουν μια ελπίδα, έστω και αβάσιμη.
- Μα δεν είναι τελείως αβάσιμη. Αν κάποιο καταφέρει να φτάσει στην άλλη άκρη της σκακιέρας θα μεταμορφωθεί σε Βασίλισσα-Σελήνη. Αυτός δεν είναι ένας σκοπός για τον οποίο αξίζει να παλέψει κανείς;
- Είναι, πράγματι. Αλλά πόσο συχνά συμβαίνει αυτό;
- Όχι συχνά αλλά πάντως συμβαίνει.
Πολλάκις, βλέποντας να παίζουν σκάκι,
ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι
όπου σιγά-σιγά τον δρόμο βρίσκει
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη,
όπου θαρρείς πως βέβαια εδώ θ' αρχίσουν
η απολαύσεις του κι η αμοιβές του.
Πολλές στον δρόμο κακουχίες βρίσκει.
Λόγχες λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι·
τα κάστρα το χτυπούν με τες πλατειές των
γραμμές· μέσα στα δυο τετράγωνά των
γρήγοροι καβαλλάρηδες γηρεύουν
με δόλο να το κάμουν να σκαλώσει·
κ' εδώ κ' εκεί με γωνιακή φοβέρα
μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι
απ΄το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.
Αλλά γλιτώνει απ' τους κινδύνους όλους
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Τι θριαμβικά που εδώ προφθαίνει,
στην φοβερή γραμμή την τελευταία·
τι πρόθυμα στον θάνατο του αγγίζει!
Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνει
κ' ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.
Για την βασίλισσα που θα μας σώσει,
για να την αναστήσει από τον τάφο,
ήλθε να πέσει στου σκακιού τον άδη.
Κ.Π.Καβάφης, Το πιόνι
Αρκετά με τις φιλοσοφικές αναζητήσεις. Απέναντι μας είναι παρατεταγμένος ο αντίπαλος. Έχει ακριβώς τις ίδιες δυνάμεις σαν να κοιτάς σε καθρέφτη αλλά είναι ντυμένος στα μαύρα. Είναι άραγε απαραίτητο να εμπλακούμε σε μάχη;
- Μα γι’ αυτό σταθήκαμε εδώ.
Μάλιστα, μίλησε πάλι ο παντογνώστης.
- Φαίνονται ακριβώς ίδιοι μ’ εμάς. Δεν θα μπορούσαμε να τα βρούμε φιλικά; Γιατί να αλληλοεξοντωθούμε;
- Η μάχη υπήρξε ανέκαθεν η κινητήριος δύναμη για την οποιαδήποτε εξέλιξη. Τα πιονάκια, που λέγαμε πριν, αλλάζουν γραμμή μόνο αν πολεμήσουν και εξουδετερώσουν τον αντίπαλο. Μέσα από τη μάχη ο κόσμος τους διευρύνεται και παίρνουν δύναμη να συνεχίσουν. Έτσι κι εμείς, είμαστε δυο αντίπαλα στρατόπεδα που πρέπει να συγκρουστούν, να αναμιχθούν για να προκύψει η σύνθεση.
- Η σύνθεση ή η καταστροφή;
- Μη σκέφτεσαι πως όποιος χάσει χάνεται. Η δύναμή του περνάει στο νικητή και μέσα από αυτόν συνεχίζει να υπάρχει.
- Έχουμε κάποιο πλεονέκτημα απέναντι τους;
- Φυσικά. Έχουμε την πρώτη κίνηση. Πάντα τα Λευκά παίζουν πρώτα. Μεγάλο πλεονέκτημα αν ξέρεις να το εκμεταλλευτείς.
- Εσύ που τα ξέρεις όλα, έχεις καμιά φιλοσοφική εξήγηση γιατί παίζουν πάντα πρώτα τα Λευκά;
- Μα και βέβαια. Όλος ο κόσμος είναι πλασμένος μέσα από τη σύγκρουση αντίθετων δυνάμεων. Τα Λευκά είναι το φως, η μέρα, η εξωστρέφεια. Τα Μαύρα είναι το σκοτάδι, η νύχτα, η εσωστρέφεια. Στην αστρολογία είναι ο Δίας και ο Κρόνος αντίστοιχα. Το ζητούμενο είναι πάντα η σύνθεση αλλά για να υπάρξει θα πρέπει πρώτα ο καθένας να μετρήσει τις δυνάμεις του. Και είναι δουλειά του Δία, του φωτός, των Λευκών να τολμήσουν το πρώτο βήμα. Να αναζητήσουν το κάτι περισσότερο.
- Θέλεις να πεις ότι όλοι εμείς είμαστε πιονάκια κάποιου Δία;
- Είναι η ευρύτερη οπτική που λέγαμε πριν. Αλλά τώρα μικρή σημασία έχει. Είμαστε εδώ και έχουμε κάποιους ρόλους. Το ζητούμενο είναι να παίξουμε τους ρόλους μας σωστά, ακόμα κι αν δεν τους έχουμε επιλέξει συνειδητά.
Ως συνήθως έχει δίκιο. Ας ξεκινήσει η μάχη λοιπόν! Καταρχήν, να φύγει αυτό το πιονάκι από μπροστά μου. Έτσι θα ελευθερωθούν η Βασίλισσα-Σελήνη και ο Αξιωματικός-Ερμής, οι δύο πιστοί μου σωματοφύλακες.
Καθίσαμε απέναντι.
τα δικά μου πιόνια ήταν σύννεφα.
Τα δικά του σίδερο και χώμα.
Αυτός είχε τα μαύρα.
Σκληροί, γυαλιστεροί οι πύργοι του
επιτέθηκαν με ορμή
ενώ η βασίλισσά μου
ξεντυνόταν στο σκοτάδι.
Ήταν καλός αντίπαλος,
προέβλεπε κάθε μου κίνηση
πριν καλά καλά ακόμα την σκεφτώ,
κι εγώ παρ' όλα αυτά την έκανα,
με την ήρεμη εγκατάλειψη αυτού
που βαδίζει στον χαμό του.
Στο τέλος ίσως με γοήτευε
το πόσο γρήγορα εξόντωσε τους πύργους, τα οχυρά,
τις γέφυρες, τον βασιλιά τον ίδιο
πόσο εύκολα διαπέρασε, εισχώρησε και άλωσε
βασίλεια ολόκληρα αρχαίας σιωπής
και πως τελικά αιχμαλώτισε εκείνη τη μικρή βασίλισσα
από νεραϊδοκλωστή
που τόσο της άρεσε να διαφεύγει
με πειρατικά καράβια
στις χώρες του ποτέ.
Ναι, ομολογώ ότι γνώριζα από πριν πως θα νικήσει.
Άλλωστε, γι' αυτό έπαιξα μαζί του.
Γιατί, έστω και μία φορά, στη ζωή,
αξίζει κανείς να παίξει για να χάσει.
Χλόη Κουτσουμπέλη, Παρτίδα σκάκι
Η μάχη εξελίχθηκε σε πανωλεθρία. Οι ασυλλόγιστες επιθετικές πρωτοβουλίες του στρατού μου προσέκρουσαν πάνω στη μεθοδική άμυνα του αντιπάλου και εξολοθρεύτηκαν. Το Άλογο-Ποσειδώνας και ο Αξιωματικός-Ουρανός προσπάθησαν να δημιουργήσουν κάποια ρήγματα στην αντίπαλη άμυνα αλλά γρήγορα εγκλωβίστηκαν και βγήκαν εκτός μάχης. Υπήρξαν πολύ φιλόδοξοι έχοντας μικρή σχέση με την πραγματικότητα. Οι δύο Πύργοι δεν πρόλαβαν καν να κουνηθούν. Ο Πύργος-Πλούτωνας χτυπήθηκε διαγώνια από τον μαύρο Αξιωματικό-Ουρανό, χωρίς να έχει θέσει να μετακινηθεί, και ο Πύργος-Άρης θυσιάστηκε για να σώσει την Βασίλισσα-Σελήνη μου όταν το μαύρο Άλογο-Ποσειδώνας απειλούσε και τους δύο. Το Άλογο-Αφροδίτη μου έδωσε κάποιες προσωρινές ελπίδες, πάντα είχε τον τρόπο του να με κολακεύει, αλλά τελικά ανταλλάχθηκε με τον μαύρο Αξιωματικό-Ερμή, σε μια ανταλλαγή που δεν επέλεξα εγώ αλλά ο αντίπαλος. Τελευταία ελπίδα μου ήταν ο πιστός Αξιωματικός-Ερμής και είναι αλήθεια πως έκανε ό,τι μπορούσε για να ανατρέψει την κατάσταση αλλά η μάχη απέναντι στο μαύρο Άλογο-Αφροδίτη αποδείχτηκε άνιση.
Θα ήταν άδικο βέβαια να τον κατηγορήσω. Εγώ φταίω που πίστεψα ότι το μαύρο Άλογο-Αφροδίτη ήταν του χεριού μου και κινήθηκα προς το μέρος του να το κατακτήσω. Ήταν φυσικά παγίδα και όταν το κατάλαβα ήμουν τελείως εκτεθειμένος. Έτσι, ο Αξιωματικός-Ερμής θυσιάστηκε για να με σώσει προσωρινά. Όσο για τον άλλο πιστό σωματοφύλακα μου, τη Βασίλισσα-Σελήνη έκανε μια προσπάθεια αντιπερισπασμού προσπαθώντας να επιτεθεί στον αντίπαλο αλλά αυτό που κατάφερε ήταν να εγκλωβιστεί μακριά μου και να με αφήσει περισσότερο εκτεθειμένο. Το αποτέλεσμα ήταν μια τιμητική ανταλλαγή με την αντίπαλη Βασίλισσα-Σελήνη. Φαινομενικά, η ανταλλαγή ήταν ισότιμη αλλά με την τροπή που είχε πάρει η μάχη ήταν τελείως σε βάρος μου.
Προφανώς η παρτίδα έχει κριθεί προ πολλού κι αν συνεχίζω να μετακινούμε στα τετράγωνα με το αργό βήμα μου είναι μόνο και μόνο για να κερδίσω λίγο χρόνο μήπως μπορέσω να βρω το νόημα όλων αυτών. Ίσως και για να επιλέξω πια δύναμη του αντιπάλου θα δώσει το τυπικό τέλος στην παρτίδα, αν μου δοθεί αυτή η ευκαιρία. Φαίνεται πως αυτός ο κόσμος φτιάχτηκε και αλλάζει κάθε στιγμή μέσα από την πάλη των αντίθετων δυνάμεων. Για κάθε δράση υπάρχει μια αντίδραση. Για κάθε στράτευμα λευκών, υπάρχει ένα μαύρο στράτευμα. Νικητές και ηττημένοι εναλλάσσονται αλλά την ιστορία την γράφουν κάθε φορά οι νικητές. Η μάχη διεξάγεται σε πολλά επίπεδα αλλά ο καθένας που λαμβάνει μέρος έχει συγκεκριμένο πεδίο δράσης, αυτό που καθορίζεται από την περιορισμένη οπτική του. Το άσχημο είναι πως αυτά τα λίγα που μας επιτρέπεται να δούμε πιστεύουμε πως είναι και ο κόσμος όλος. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο υποκειμενικό και ανακριβές.
Τα κίνητρα της κάθε μάχης μπορεί να διαφέρουν, όπως και τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Συχνά διαφέρουν και τα ονόματα που δίνονται σε κάθε μάχη. Μπορεί να ονομαστεί πάλη, σχέση, πόλεμος, έρωτας, συναστρία ή ό,τι άλλο. Όπως όμως και να βαφτιστεί, η πραγματικότητα δεν αλλάζει: πάντα χρειάζεται η αντιπαράθεση του ενός με τον άλλο για να υπάρξει σύνθεση και εξέλιξη. Η άρνηση της μάχης ισοδυναμεί με αδράνεια και θάνατο. Και το ζήτημα δεν είναι πως και πότε θα έρθει ο θάνατος αλλά το πόσο προχώρησες στη ζωή που σου δόθηκε. Πόσο καλά έπαιξες τον ρόλο που κλήθηκες να παίξεις.
Εγώ στη μάχη αυτή κλήθηκα να ηγηθώ του στρατεύματος των Λευκών. Πολύ φιλόδοξος ρόλος είναι η αλήθεια! Υποθέτω ότι η επιθετικότητα και η αισιοδοξία των Λευκών του Δία θα πρέπει να προσκρούσει πολλές φορές πάνω στο συμπαγές τοίχος των Μαύρων του Κρόνου για να μπορέσει κάποια στιγμή να το ρίξει και να προχωρήσει. Μάλλον η ώρα δεν ήρθε ακόμα ή ίσως εγώ δεν ήμουν ο πλέον κατάλληλος για τον ρόλο αυτό. Σε κάθε περίπτωση, μικρή σημασία έχει πλέον. Βλέπω τον μαύρο Πύργο-Πλούτωνα να πλησιάζει απειλητικά. Προφανώς αυτός θα είναι ο δήμιος μου. Ωραία λοιπόν! Με ‘χει κουράσει πια αυτή η μάχη. Θα ξαπλώσω μόνος μου για να κάνω πιο εύκολο το έργο του. Εδώ η παρτίδα φτάνει οριστικά στο φινάλε.
Δημήτρης Αντωνιάδης
Σημειώσεις
- «Τρελός» στο σκάκι ονομάζεται ο αξιωματικός σύμφωνα με τη γαλλική σκακιστική ορολογία.
- Τα ποιήματα που αναφέρονται στο άρθρο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Αντωνιάδη «Σκάκι και Λογοτεχνία» εκδόσεις Ιανός, 2013. Αφορμή και αρχικό ερέθισμα για το άρθρο στάθηκε η φράση «Είμαι η εμού μεγαλειότης ο βασιλεύς των λευκών» από το βιβλίο του Αλέξανδρου Σχινά, Η παρτίδα, εκδόσεις Εστία, 1990.
- Για τις ομοιότητες ανάμεσα στην αστρολογία και στο σκάκι μπορεί πολλοί να έχουν μεγάλες αντιρρήσεις. Ωστόσο προσωπικά μου έκανε εντύπωση που και στο σκάκι φαίνεται να έχουν διλλήματα και προβληματισμούς αντίστοιχα με της αστρολογίας. Οι ακόλουθες δηλώσεις / αποφθέγματα είναι ενδεικτικές
- «Οι νόμοι του σκακιού δεν επιτρέπουν την ελεύθερη επιλογή: πρέπει να κινηθείς είτε σου αρέσει είτε όχι» Emanuel Lasker
- «Ένα άθλημα, ένας αγώνας για αποτελέσματα και μια μάχη για βραβεία. Νομίζω ότι η συζήτηση σχετικά με το αν το σκάκι είναι «επιστήμη ή τέχνη» είναι ήδη άτοπη. Ο σκοπός στο μοντέρνο σκάκι είναι το να φτάσει στο αποτέλεσμα» Alexander Morozevich
